GPS-fietsroute Lieren – Loenen (38 km)

Een groot deel van deze schilderachtige route voert door heuvelachtige heidevelden en bossen waar de moderne tijd geen vat op heeft gekregen. Terwijl een ander deel van de route juist is opgeslokt door de tijd. Ik doel hierbij op het verouderde Apeldoorns Kanaal dat sinds 1982 is gesloten voor de scheepvaart.

1. Lieren

Lieren is een dorpje met 600 inwoners (2009). De eerste bewoners wonnen er ijzer door ijzerertsknollen uit de bodem te halen en te verhitten in houtskool gestookte oventjes. Van de sintels werden kostbare gebruiksvoorwerpen gemaakt waar ruilhandel mee werd bedrijven. De pioniers vestigden zich langs de Oude Beek die door het dorp stroomt.

2. Veluwse Stoom Maatschappij (VSM)

De spoorlijn Apeldoorn-Dieren werd in 1887 geopend. Naast personenvervoer werd de lijn vooral gebruikt voor aanvoer van kolen en grondstoffen en de afvoer van mijnhout en papier. In 1947 reed de laatste personentrein en in 1987 was het ook gedaan met het goederenvervoer.

De 160 vrijwilligers van de in 1975 opgerichte VSM houden het verleden levend op het 22 kilometer lange traject Apeldoorn-Dieren. De VSM rijdt in de zomermaanden en op hoogtijdagen volgens dienstregeling.

3 Lierderes

Eeuwenlang werden de schapen vanuit het dorp, via de Hulleweg over de es, naar de hei geleid om te grazen. De mest uit de schaapskooi werd gebruikt om de es vruchtbaar te maken. Essen werden daardoor ieder jaar iets hoger en kregen zo hun licht bollende vorm. Denk nu niet dat de schapen van Lieren deze hoge es een meter of 10 omhoog hebben gepoept. Er zit hooguit een meter verteerde mest op, de rest van de bult is gevormd door het landijs dat de Veluwe in de IJstijd heeft opgestuwd.

4. Akkerrandwal

Zuid-westelijk van de Lierderenk loopt een hoge zandwal. Hij is destijds door mensen opgeworpen om bebouwing en akkers te beschermen tegen het verwoestend oprukkende stuifzand. Stuifzand dat verschillende dorpen op de Veluwe volledig heeft verzwolgen. Deze stuifzanden waren het gevolg van de bij punt 1 genoemde ijzerwinning die tot ca. 1200 grootschalig werd uitgeoefend. Op zoek naar het ijzererts werd de Veluwe omgewroet en de bossen gerooid om er houtskool voor de smeltoventjes van te maken.

5. Albaplas

Waar nu de diepe Albaplas ligt, verhief zich vroeger een heuvel, de Scherpenberg. Het ding is afgegraven om er kalkzandstenen van te maken. In ruil voor de laatste 800.000 kuub zand maakte Zand Exploitatie Maatschappij Alba er in 2007 een recreatiegebied. Zwemmen en vissen is streng verboden, omdat in de 25 meter diepe plas grote temperatuursverschillen voorkomen en de oevers moerassig en steil zijn.

5.1 Naast de plas, aan het Apeldoorns Kanaal, staan nog twee karakteristieke witte kalkzandstenen huizen met “Alba” op de gevel (alba betekent wit). Ze werden naast de voormalige zandsteenfabriek Alba gebouwd voor huisvesting van werknemers.

6. Vrijenbergerspreng

De Vrijenbergerspreng, waarvan het laatste deel Veldhuizerspreng heet, is ongeveer 12 kilometer lang. De spreng is rond 1870 gegraven om het Apeldoorns Kanaal van water te voorzien. Een behoorlijk karwei als je weet dat de spreng soms wel 7 meter onder het maaiveld ligt.

7. Waterval van Loenen

Met zijn 15 meter verval, is de Loenense waterval de hoogste waterval van Nederland.

8. De Droefakkers

Droefakkers waren zandige akkertjes met een bedroevende opbrengst. Vandaar de naam van deze weg. Ik zie ze in gedachten al zwoegen, de boertjes. Dag en nacht werkend in hun zandbak om net niet onder de verhongergrens te zakken. Peentjes zwetend, zonder ze te eten. De verschillen moeten destijds groot zijn geweest. Terwijl de een zich afbeulde op bedroevende akkers, verplaatste de ander zich in behoorlijke welstand over De Droefakkers. Deze weg maakte namelijk deel uit van de Hessenweg, een oude handelsweg die van Arnhem naar Deventer voerde.

9. Schaapskooi Loenen

De schaapskooi van Loenen is betrekkelijk jong. In 1956 is hij door de opzichter van het Loenense Bos voor de toen 82-jarige Willem Koestapel gebouwd. Deze man was de laatste in Nederland rondtrekkende schaapherder.

Na Willem volgden diverse herders elkaar op. Tot in 1991 de toenmalige herder met pensioen ging. Het ideale moment om het anders te doen, zo vonden de beheerders van de hei. De schaapskudde werd vervangen door Schotse Hooglanders. Maar de bevolking van Loenen pikte dit niet en richtte de Stichting Schaapskudde Loenen op. Zo komt het dat vanaf 1993 de hei weer door een herdergeleide schaapskudde wordt afgegraasd.

10. Kasteel Ter Horst

In 1557 liet de toenmalige burgemeester van Arnhem, Wijnand Hackfort, het kasteel als zijn zomerhuisje en jachtverblijf bouwen op de fundamenten van een eerder kasteel. De keldervloeren van kasteel Ter Horst dateren daarom uit 1300. Sinds 1933 is het kasteel in bezit van de Zaanse houthandelaar Hendrik Russelman. Deze man had in Loenen de mogelijkheid om de kwaliteit van zijn hout te verbeteren door het te wateren. Ook de nabijheid van bossen zal hebben meegespeeld.
Nadat zoon Hendrik Russelman Jr. de houthandel dreef, staat sinds 1995 kleinzoon Alexander Russelman aan het roer. De inkomsten van het bedrijf zijn essentieel om Kasteel Ter Horst, het landgoed en de houthandel voor toekomstige generaties te bewaren, zo staat op zijn website te lezen.

11. Apeldoorns Kanaal

De eerste fase, het traject Hattem-Apeldoorn, kwam na vier jaar graven in 1829 klaar. Kosten: 300.000 guldens.
Maar er werd tegenvallend gebruik gemaakt van het doodlopende kanaal. Daarom werd het kanaal vanaf Apeldoorn doorgetrokken naar Dieren. Dit traject was in 1868 gereed. Maar helaas was het waterpeil veel te laag. De in allerijl gegraven Vrijenbergspreng en Veldhuizerspreng voorzagen het kanaal van water.

De almaar voortschrijdende schaalvergroting van de schepen en de vlucht van de spoorwegen maakten het Apeldoorns Kanaal uiteindelijk overbodig. In 1982 voer er het laatste schip. Maar gelukkig zijn er vergevorderde plannen om het kanaal bevaarbaar te maken voor pleziervaart!

12. De Middelste Molen

In papierfabriek de Middelste Molen aan de Loenense Molenbeek wordt al sinds 1622 papier gemaakt. Het is de enige originele papierfabriek in Nederland die niet door de tijd is vermalen. Naast de papierfabriek staat een boerderij. Vroeger waren beiden in gebruik door één pachter die zowel papier als koeienflatsen schepte. Simpelweg omdat papier maken in strenge winters onmogelijk was, terwijl koeienmelk altijd ijsvrij uit de uiers blijft stromen.

Sinds 2001 is de Middelste Molen een museum. Het is de laatste authentieke, door waterkracht aangedreven papierfabriek van Nederland.

13. Goudkuil

Al in 1294 werd op deze plaats een watermolen door de Oude Beek aangedreven. Het is dan ook de oudste molenlocatie van Apeldoorn. De Hertog van Gelre bezat die molen en vermaalde er behalve graan ook de keuzevrijheid van de bewoners die gedwongen werden om hun graan bij hem te malen.

Van begin 1900 tot 1948 heeft de watermolen in Lieren dienst gedaan als wasserij. Na een brand in 1907 werd het huidige gebouw opgetrokken. In 1952 kocht de heer Goudkuil het pand om er metaalwaren te fabriceren. Momenteel worden er, nog steeds door Goudkuiltjes, ventilatieroosters gemaakt.